ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ – Του Ακαδημαϊκού & Καθηγητού Δρ. Αλέξιου Παναγόπουλου

ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ[1] 

Η υπόσταση και η ύπαρξη των Βαλκανίων είναι σύμφυτη με την Ορθοδοξία. Τα Βαλκάνια, παρότι για αιώνες έζησαν υπό τον οθωμανικό τουρκικό ζυγό, δεν έχασαν την Ορθοδοξία.[2] Η Ορθοδοξία είναι πνευματική τροφός, είναι μέγεθος πνευματικό, Για πολλά χρόνια τους τελευταίους αιώνες τα Βαλκάνια εθεωρείτο ότι ήταν η πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης, αφού τόσο ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος όσο και ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος έχουν λάβει αφορμές στον ευαίσθητο βαλκανικό χώρο. Ο τελευταίος πόλεμος στη βαλκανική χερσόνησο είχε ως έναρξη τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας απ’ τη δεκαετία του 1990 και κορυφώθηκε με το βομβαρδισμό της Σερβίας από το ΝΑΤΟ το 1999, λίγες ημέρες πριν στην Αθήνα ο Μίκης Θεοδωράκης με πλήθος καλλιτεχνών και χιλιάδων ελληνικού λαού τραγουδούσε το ΟΧΙ στην αδικία λέγοντας «για εσένα τραγουδούμε βελιγράδι».

Σήμερα, αρκετοί μιλούν για την ευρωπαϊκή πορεία των δυτικών Βαλκανίων για μία ανάπτυξη, ευημερία, ειρήνη και ασφάλεια στην περιοχή. Είναι αυτό όμως το ιδανικό; Τα ευρωπαϊκά κράτη που δεν συμμετέχουν ακόμη στην ΕΕ άραγε δεν θα πρέπει να έχουν λόγο στο διάλογο για το λεγόμενο μέλλον της Ευρώπης, όπως τον έχουν προβλέψει τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτή είναι μια κοινωνικοπολιτική προοπτική για την οποία απ’ όσο γνωρίζω αγωνίζεται και η Διακοινοβουλευτική Συνέλευση Ορθοδοξίας της Βουλής των Ελλήνων, αφού τον τελευταίο καιρό έγιναν συναντήσεις με Προέδρους Κοινοβουλίων όπως της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, του Μαυροβουνίου, και της Σλοβενίας, στο περιθώριο της Διάσκεψης των Προέδρων των Κοινοβουλίων των κρατών-μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, που είχε λάβει χώρα στην Αθήνα. 

Χαρακτηριστικά στις 15-01-1942 υπογράφηκε σύμφωνο μεταξύ βασιλέως Ελλάδος και βασιλέως Σερβίας μέσω αντιπροσώπων για μία Διαβαλκανική Ένωση, όμως οι προσπάθειες ναυάγησαν. Όπως και να έχει, Έθνος και κράτος ταυτίζονται. Το κράτος διεκπαιραιώνει τις λειτουργίες του Έθνους, αλλά είναι αυτό που υποστασιοποιεί την ουσία του. Κάθε ξένο πολιτιστικό στοιχείο αποτελεί εξ’ ορισμού απειλή για την καθαρότητα της υποστάσεως του Έθνους. Ο Ρωμιός δηλ. ο κάτοικος του παλιού ανατολικού ρωμαϊκού κράτους δεν ήταν φανατικός, ούτε μισαλλόδοξος, ούτε είχε ξενοφοβία, αγαπούσε τους ξένους, γιατί ο Θεός αγαπά όλους τους ανθρώπους. Σήμερα ζούμε σε μεγάλες κοσμογονικές αλλαγές οι οποίες θα γίνουν και μεγαλύτερες. 

Επίσης, η ανάδειξη του ζητήματος της προστασίας των απειλούμενων ορθοδόξων ιστορικών μνημείων για την πολιτιστική κληρονομιά των Ορθοδόξων αποκτά σήμερα επικαιρότητα, αφού μετά απ’ τη τουρκική προκλητική απόφαση μετέτρεψαν την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης και τη Μονή της Χώρας σε μουσουλμανικά τεμένη. Παρόλα αυτά, σήμερα η Βοσνία/Ερζεγοβίνη αποτελεί ένα υποδειγματικό θετικό παράδειγμα μίας ειρηνικής συμβίωσης πληθυσμών με διαφορετική θρησκεία. Παρά το πολυεθνικό και το πολυθρησκευτικό προφίλ της χώρας, οι διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες συνυπάρχουν ειρηνικά εδώ και αιώνες, ακόμα και σήμερα μετά από τις καταστροφικές συνέπειες του τελευταίου πολέμου.  

Η ανάγκη είναι διαχρονικά υπάρχουσα για την αναβάθμιση των σχέσεων της Ελλάδας με τη Σερβία και το Μαυροβούνιο και τη Σερβική Δημοκρατία ως χώρες με βαθύ ιστορικό σθένος για την Ορθοδοξία και τους διεθνούς θεσμούς. Σημαντικό είναι και το έργο προς το σκοπό του τονισμού, της περιφρούρησης και της ανάδειξης των χριστιανικών αξιών, αλλά και για την αλληλοκατανόηση των βαλκανικών λαών, όπως και σε χώρες με έντονο πολυεθνικό και πολυθρησκευτικό χαρακτήρα. Ποτέ δεν ξεχνούμε ότι ο Μέγας Φώτιος ως καθηγητής του τότε Πανεπιστήμιου της Μαγναύρας στην Κωνσταντινούπολη διοργάνωσε ιεραποστολική ομάδα και έστειλε τον Κύριλλο και το Μεθόδιο, οι οποίοι έδρασαν σε αυτά τα ιερά χώματα, διδάσκοντας τις πανανθρώπινες διαχριστιανικές αξίες και το βυζαντινό πολιτισμό, μαζί με τη διπλωματία και τις διεθνείς σχέσεις.  

Αργότερα ο Άγιος Σάββας Σερβίας μέσω του Αγίου Όρους και του Χιλανδαρίου θα μεταφέρει τον ορθόδοξο βυζαντινό πολιτισμό και την διεθνή διπλωματία σε όλες τις επαρχίες των δυτικών βαλκανίων. Μέχρι σήμερα, δεν είναι τυχαίο το ότι 1/3 των Καρυών του Αγίου Όρους ανήκουν στο Χιλανδάριο, επίσης και από τους ξένους μοναχούς που ζούν στο Άγιο Όρος μόνο Σέρβος μοναχός μπορεί να γίνει Πρωτεπιστάτης – Πρώτος. Οι δύο μας λαοί είναι ασφυκτικά δεμένοι επί αιώνες αιώνων, παρά τις όποιες μικροδιαφορές, αυτό θα πρέπει να γίνει σύμβολο περισσότερης ενότητάς μας και αδελφοσύνης. Μαζί ενωμένοι μπορούμε τα πάντα. 

Η διοργάνωση κοινών εκδηλώσεων μας καλεί και για το μεθεπόμενο έτος το 2025, ώστε να οδηγηθούμε σε ένα κλίμα ομόνοιας και συνεργασίας, καθότι αυτό το έτος συμπίπτει και το Κοινό Πάσχα όλων των Χριστιανών με την επέτειο των 1700 ετών από την Α’ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας το 325 μ.Χ., όπου προήδρευσε ο Μέγας Κωνσταντίνος ως αυτοκράτορας, ο οποίος γεννήθηκε στη πόλη του Νις. Θα πρέπει να τονιστούν οι αυτοκρατορικές μας καταβολές, οι οικουμενικές μας διαστάσεις και οι ιδιαίτερες γεωπολιτικές και κοινωνικές σχέσεις των ορθοδόξων λαών της Βαλκανικής.  

Οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις των τελευταίων ετών στα Βαλκάνια, με συνέπεια τη πτώση των ολοκληρωτικών αθεϊστικών κομμουνιστικών καθεστώτων, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την πολιτειακή και συνταγματική λειτουργία των κοινοβουλευτικών θεσμών. Οι κυβερνήσεις των Κρατών οφείλουν να συνεργαστούν με την Ορθόδοξη Εκκλησία, για το καλό των Λαών τους. Ο ιστορικός ρόλος της Ορθοδόξου Εκκλησίας, είναι η υπερκομματική ενοποιός δύναμη ως βασικό στοιχείο επιρροής στο γενικότερο κοινωνικό γίγνεσθαι του βαλκανικού χώρου. 

Η Ορθόδοξος Εκκλησία στα Βαλκάνια είναι δεμένη με την κοινωνία, η οποία παρέμεινε ακλόνητη απ’ τον ιδεολογικό πόλεμο της κυρίαρχης αθεϊστικής και μαρξιστικής θεωρίας. Οι πολιτικοί το αντιλαμβάνονται αυτό, αλλά θα πρέπει και να το βιώνουν. Ακόμα και σήμερα η Ορθοδοξία είναι η κυρίαρχη πνευματική δύναμη του βαλκανικού χώρου. Το πλήθος των Ορθοδόξων Μοναστηριών απ’ άκρου σε άκρου αυτό μαρτυρεί. Τα ορθόδοξα μοναστήρια μας θα πρέπει να υποστηριχθούν παντιοτρόπως, διότι είναι η ψυχή της Ορθοδοξίας. Μέσα στο σύνολο των περίπου 85 εκατομμυρίων κατοίκων των Βαλκανίων, οι Ορθόδοξοι χριστιανοί αποτελούν τα 70 περίπου εκατομμύρια.  

Οι ρωμαιοκαθολικοί επικεντρώνονται κυρίως στο βορειοδυτικό άκρο της Βαλκανικής και σε άλλη μικρά σημεία. Οι μουσουλμάνοι, εστιάζονται σε όλες τις βαλκανικές χώρες και κυρίως σε Αλβανία, σε Βοσνία-Ερζεγοβίνη, σε Κοσσυφοπέδιο, σε Σκόπια και Βουλγαρία. Παρότι η Ορθόδοξη Εκκλησία αντιμετωπίζει μέσα στα Βαλκάνια και προβλήματα, ζει εις τους αιώνας των αιώνων, κι ενώ αυτά προέρχονται από διάφορους χώρους, όπως απ’ τη προπαγάνδα άλλων χριστιανικών εκκλησιών, απ’ την επέκταση του ισλαμισμού, απ’ την αναζωπύρωση του εθνικισμού, απ’ τις αιρέσεις, καθώς και από κάποιες αθεϊστικές πολιτικές επί των βαλκανικών κρατών.  

Ο χειρότερος εχθρός μας είναι η απιστία μας. Εάν εμείς περιφρουρήσουμε την Ορθόδοξη πίστη τότε είμαστε πανίσχυροι, κανένας και τίποτα δεν μπορεί να μας νικήσει. Επίσης, με τη κατάρρευση των αθεϊστικών καθεστώτων η ρωμαιοκαθολική Εκκλησία θα έπρεπε περισσότερο να υποστηρίξει το πνεύμα του διαλόγου, της ενότητας, της αγάπης και της αλήθειας. Το Βατικανό στα Βαλκάνια έδρασε και με την αναδιοργάνωση μικρών ουνιτικών εκκλησιών, για την ενίσχυση της ρωμαιοκαθολικής παρουσίας στη περιοχή. Το Γιασένοβατς και τα υπόλοιπα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και φρικτού θανάτου ανθρώπων είχαν και ανθρώπους με ελληνική καταγωγή από την παραθαλασσία απ’ τα αρχαία χρόνια. Επίσκοποι όπως ο Πλάτων Μπανιαλούκας το 1941 μαρτύρησαν για την Ορθοδοξία τους. Ο προσηλυτισμός ως η υποκλοπή του ορθοδόξου ποιμνίου, προσπαθεί να ενισχύσει κι άλλα δόγματα στα Βαλκάνια, εκμεταλλευόμενοι το πνευματικό κενό των αθεϊστικών κομμουνιστικών κοινωνιών, τη φτώχεια, τις δυσχερείς ιστορικές συνθήκες. 

Ο ισλαμικός επεκτατισμός εμφανίζει κι αυτός προβλήματα στην Ορθόδοξη Εκκλησία στα Βαλκάνια. Είναι γνωστό ότι το Πεκιο είναι η αρχαία έδρα του Πατριαρχείου Σερβίας. Ενός αρχαίου σλαβικού πατριαρχείου, το οποίο θα έπρεπε να μνημονεύεται στα Δίπτυχα ακόμα και πριν απ’ το πατριαρχείο Ρωσίας, καθότι προηγείται ιστορικά. Πρωτοτυπία στο χώρο της βαλκανικής ήταν η ανακοίνωση του Μανιφέστου του άλλοτε Προέδρου της Βοσνίας Αλία Ιζεμπέκοβιτς, με ένα μισαλλόδοξο κείμενο, το οποίο για πρώτη φορά εκδόθηκε στην Αμερική το 1984 και αργότερα στην Τουρκία, το 1987. Στο κείμενο αυτό καλούνται οι μουσουλμάνοι όλου του κόσμου να συσπειρωθούν για να φέρουν σε αίσιο πέρας την αποστολή τους για μία παγκόσμια ηγεμονία. 

Γι’ αυτό το πνευματικό μέγεθος της Ορθοδοξίας, το οποίο επανήλθε μετά την πτώση των ολοκληρωτικών αθεϊστικών κομμουνιστικών καθεστώτων στο ιστορικό σκηνικό του βαλκανικού χώρου, δεν αφήνει αδιάφορους τους όμορους λαούς. Η μείωση της επιρροής της Ορθοδοξίας στα Βαλκάνια πιθανόν να συντελείται σήμερα, αλλά αυτό δεν την μειώνει ως διαχρονική Αλήθεια. Ένα απ’ τα σοβαρότερα προβλήματα που αντιμετώπισε η Ορθοδοξία στα Βαλκάνια είναι κι ο Εθνικισμός. Ο εθνικισμός ενίοτε γίνεται διχαστικό γεγονός, που κατατέμνει την οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας.  

Εκτός απ’ τα αναφερόμενα προβλήματα αυτά οι Ορθόδοξες Εκκλησίες της Χερσονήσου του Αίμου της Βαλκανικής αντιμετωπίζουν κι άλλα προβλήματα, που προέρχονται απ’ την απρόβλεπτη κατάρρευση των αθεϊστικών κομμουνιστικών καθεστώτων. Μεταξύ αυτών είναι και η δράση ξένων προπαγανδών, οι οποίες εκμεταλλεύονται την αδυναμία των τοπικών Ορθοδόξων Εκκλησιών για την άσκηση ουσιαστικού ποιμαντικού έργου, λόγω οικονομικών δυσχερειών και περιορισμένου αριθμού εξειδικευμένων στελεχών. 

Η Ορθόδοξος Εκκλησία της Σερβίας, παρά τις εθνικές και κοινωνικές περιπέτειες του διασκορπισμένου στις διάφορες δημοκρατίες λαού της, αναδεικνύεται ως μεγάλη πνευματική δύναμη εθνικής ενότητας και κοινωνικής συνοχής των Σέρβων. Η Εκκλησία της Ρουμανίας παρουσιάζει κι αυτή μεγάλη κοινωνική δραστηριότητα σε όλους τους τομείς της εκκλησιαστικής και της γενικότερης πνευματικής ζωής. Αλλά και η Εκκλησία της Βουλγαρίας, παρά το σχίσμα που την ταλαιπώρησε απ’ το 1992 και διέσπασε την ενότητα της Ιεραρχίας και του Λαού της, σήμερα αγωνίζεται να πετύχει το καλύτερο δυνατό. Ο βουλγάρικος λαός, ύστερα απ’ τη δυσχερή θέση στην οποία βρέθηκε κατά την περίοδο του άθεου κομμουνισμού, σήμερα πλησιάζει με μεγαλύτερη θέρμη την Εκκλησία για να βρει το νόημα της ζωής και τα στοιχεία της πολιτιστικής του ταυτότητας. Εδώ το πνεύμα και η Χάρτα του νεομάρτυρα Ρήγα Φεραίου για μία Ορθόδοξη Διαβαλκανική Κοινοπολιτεία θα πρέπει να μας προβληματίσει όλες κι όλους. 

Σήμερα η Εκκλησία της Αλβανίας μετά από ετών περιπετειώδη αθεϊστική πορεία, ζει τη χαρά της Αναστάσεως και βιώνει την πρωτοτυπία της πρωτοχριστιανικής Εκκλησίας. Παράλληλα, χάρη στους προσεκτικούς και διακριτικούς βηματισμούς της, με τα θρησκευτικά, κοινωνικά και ανθρωπιστικά προγράμματά της, έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη και την εκτίμηση της αλβανικής κοινωνίας. Κι ενώ ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία η εκβιαστική πολυδιάσπαση των Βαλκανίων σε τεχνητά πολιτειακά σχήματα και η μειονοτική σύγχυση, που επικρατεί, δυσκολεύουν την αλληλοσυνεννόηση των βαλκανικών λαών.  

Ακριβώς σε αυτή την κρίσιμη στιγμή η Ορθοδοξία ως κοινή πίστη των βαλκανικών Λαών, που δοκιμάσθηκε κατά το ιστορικό παρελθόν, πάλι οφείλει να αναλάβει το ρόλο της με την ενοποιητική ενέργειά της και την αίσια πραγμάτωση της αποστολής της, στη διαμόρφωση του πολιτισμού και της αυτοσυνειδησίας του λαού της. Επιτακτική καθίσταται η ανάγκη σήμερα της συσφίγξεως των ουσιαστικών σχέσεων μεταξύ των Ορθοδόξων Λαών της Βαλκανικής και συγκεκριμένα μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών, των Κυβερνήσεων, των βουλευτών, του επιστημονικού και του ερευνητικού δυναμικού, καθώς και του λαού μέσω πολιτιστικών κοινών εκδηλώσεων και συνεργασιών.  

Κύριος στόχος μας οφείλει να είναι η προστασία της κοινής ορθόδοξης πολιτιστικής κληρονομιάς και η προσφορά της σε όσους επιθυμούν να τη γνωρίσουν, μέσα από ένα κλίμα και πνεύμα σύγχρονης ορθόδοξης διαβαλκανικής συνεργασίας και κοινοπολιτείας. Με την αναγνώριση της Αυτοκεφαλίας της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος, απ’ το Πατριαρχείο Σερβίας κι απ’ το Οικουμενικό Πατριαρχείο, η Εκκλησία της Αλβανίας τόνισε τον Μάιο του 2022, «ότι δέχεται εις ευχαριστιακήν κοινωνίαν την Ιεραρχίαν, τον κλήρον και τον λαόν της Εκκλησίας των Σκοπίων υπό τον Αρχιεπίσκοπον αυτής κ. Στέφανον και ότι αναγνωρίζει ως όνομα της Εκκλησίας ταύτης το «Αχρίδος», νοουμένης της περιοχής της δικαιοδοσίας αυτής μόνον εντός των ορίων της επικρατείας του κράτους της Βορείου Μακεδονίας».  

Για την ενότητα κι η Εκκλησία της Ελλάδος συντάσσεται με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και δεν επιθυμεί τη χρήση του όρου «Μακεδονία» εκτός των ορίων της τοπικής Εκκλησίας των Σκοπίων, κάτι που θα δημιουργούσε προβλήματα στην ήδη εύθραυστη εκκλησιαστική και γεωπολιτική ισορροπία στα Βαλκάνια. Στο αμέσως διάστημα, φαίνεται διαθέσιμος να αναλάβει ρόλο διαμεσολαβητή, και ο νέος αρχιεπίσκοπος Κύπρου κ. Γεώργιος, ανάμεσα σε Φανάρι και Μόσχα, σχετικά με την Αυτοκεφαλία της Ουκρανίας, όπου έχει δημιουργηθεί μεγάλο πρόβλημα, κι από πλευράς Ορθοδοξίας οφείλει να λυθεί μέσα σε ένα κλίμα ενότητας και αγάπης, γιατί οι Λαοί δεν οφείλουν σε τίποτα να ταλαιπωρούνται. 

Η διαβαλκανική συνεργασία οφείλει να αναπτύξει τις διπλωματικές σχέσεις και τη συνεργασία με τη δημιουργία μόνιμων επιτροπών και θεσμών κοινής συνεννόησης με αποφάσεις. Πιθανόν αυτό δεν θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα κάποιων άλλων δυνάμεων, όμως το οφείλουμε στις νέες γενιές και στους νέους μας. Η βυζαντινή πολυφυλετική κοινωνική και πολιτιστική συσσωμάτωση και ενσωμάτωση στην ορθόδοξη βυζαντινή ιδέα και ταυτότητα, οφείλει και σήμερα να μας προβληματίσει για μια καλύτερη επικοινωνία μέσω του πνευματικού δεσμού. Για την απόκρουση των αρνητικών μηνυμάτων της νέας τάξης πραγμάτων της νέας εποχής, με τη σύσφιξη των δεσμών των λαών μας, πάνω σε αυτή την προοπτική εργάστηκε επί σειρά ετών και ένας σύλλογος Αγίου Σάββα Αγία Σοφία της Πάτρας του οποίου είμαι μέλος από το 1991. Αναγνωρίζοντας αυτές τις αδελφικές μας προσπάθειες η πόλη της Μπανιλούκας ονόμασε μία κεντρική οδό με το όνομα Πάτρα. 

Τελειώνοντας να επισημάνω ότι κι ενώ οι πολιτικοί χρησιμοποιούν την ιδέα της Ορθόδοξης Κοινοπολιτείας των Βαλκανίων θεωρώ ότι δεν εργάζονται όσο θα έπρεπε για αυτή εξίσου απ’ όλα τα κράτη. Σε μία εποχή όπου περιορίζεται το προσωπικό απόρρητο και ο σεβασμός στην ατομική ελευθερία, καταλύονται τα συνταγματικά δικαιώματα, με συνέπεια τον κίνδυνο για ένα θεσμοθετημένο ηλεκτρονικό φακέλωμα τύπου Όργουελ, μέσα σε μία νέα τάξη πραγμάτων, με την παγκόσμια ηλεκτρονική διακυβέρνηση, με έναν δυτικό παγκόσμιο ηγέτη όπως τον προετοιμάζουν τα κράτη της Δύσης. Κι ενώ κάποιοι πολιτικοί θέλουν να εμφανίζονται ως χριστιανοί, δυστυχώς θα θυμίσω ότι επί χριστιανού προτεστάντη κ. Κλίντον ακόμα και το Πάσχα έγιναν βομβαρδισμοί του ΝΑΤΟ κατά της Σερβίας.  

Αλλά σε μας, ας γίνει το ιερό σύμβολο της ενότητας ο ίδιος ο άγιος Πατριάρχης Σερβίας Παύλος τον οποίο προσωπικά έζησα από κοντά και που αγωνίστηκε απλά και ουσιαστικά για την ειρήνη και την ειρηνική συνύπαρξη στα Βαλκάνια. Σε αυτή την προοπτική και την ιστορική πορεία έχουμε τους φωτεινούς Φάρους τόσο τον Ρήγα Φεραίο Βελεστινλή όσο και τον Άγιο Σάββα τον Χιλανδαρινό, ας βασιστούμε σε αυτούς κι ας προχωρήσουμε.  

Ευχαριστώ πολύ.